Wysokość zachowku zależy od wielu różnych czynników, a sam zachowek określa się jako środek ochrony praw spadkobierców, którzy zostali pominięci w testamencie lub których dziedziczenie zostało ograniczone przez dyspozycje spadkodawcy. Innymi słowy, pozwala on partycypować w spadku, który przysługiwałby bliskim, gdyby nie dokonano rozporządzenia majątkiem za życia. Przyjrzyjmy się nieco bliżej, od czego zależy wysokość takiego świadczenia?
Spis treści:
Podstawowe pojęcia
Kto jest uprawnionym spadkobiercą?
Od czego zależy?
Co w przypadku, gdy spadkodawca miał długi?
Darowizny i pozostałe kwestie
Ograniczenie odpowiedzialności
Zasady współżycia społecznego
Czym jest zachowek i jak oszacować jego wysokość?
Wysokość zachowku możemy oszacować, opierając się na obowiązujących przepisach prawa. Zanim jednak przejdziemy do tego zagadnienia, chcielibyśmy Ci pokrótce wyjaśnić, czym w ogóle jest to pojęcie w świetle obowiązujących przepisów prawa. Będzie to dobry punkt wyjścia do dalszych rozważań na temat wysokości takiego świadczenia.
Podstawowe pojęcie
Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która ma na celu ochronę interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, którzy nie zostali uwzględnieni w testamencie lub których udział w spadku został znacząco ograniczony. Innymi słowy, jest to suma pieniężna należąca się spadkobiercy, który jest członkiem najbliższej rodziny zmarłego, niezależnie od woli, którą spadkodawca wyraził np. w testamencie. Zwróć uwagę na to, że ustawodawca realizuje poprzez zachowek postulat o ochronie najbliższych członków rodziny. Potwierdzenie tej tezy znajdziesz w art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego. Co więcej, takie stanowisko zostało ugruntowane również w piśmiennictwie, gdzie skłania się ku istnieniu silnego związku pomiędzy prawem spadkowym a rodzinnym.
Kto jest uprawnionym spadkobiercą?
Wiesz już, że zachowek kojarzy się z ochroną interesów majątkowych najbliższych członków rodziny. Możesz jednak zastanawiać się, kogo tak naprawdę możemy uwzględnić w tej grupie. Aby odpowiedzieć na to pytanie, po raz kolejny musimy zajrzeć do kodeksu cywilnego, a konkretniej do wspomnianego już art. 991. Zgodnie z nim środki spadkodawcy należą się jego zstępnym, czyli m.in. dzieciom i wnukom, ale także małżonkowi i rodzicom.
Od czego zależy wysokość zachowku i jak ją obliczyć?
Przede wszystkim pod uwagę musimy wziąć stopień pokrewieństwa ze spadkodawcą, udział w spadku, który stanowi podstawę obliczenia wysokości zachowku, ale także to, czy osoba ubiegająca się o zachowek nie otrzymała wcześniej od spadkodawcy określonych przysporzeń na jego poczet. Aby wyznaczyć kwotę, która należy się spadkobiercom, pierwszym krokiem jest określenie podstawy dla jego obliczenia, czyli substratu zachowku. Być może brzmi to dość skomplikowanie, jednak całość sprowadza się tak naprawdę do obliczenia tzw. czystej wartości spadku, czyli wartości praw majątkowych i rzeczy, po uprzednim odliczeniu ewentualnych długów spadkowych. Co istotne, do tej wartości dodaje się następnie sumę darowizn oraz zapisów windykacyjnych, które zmarły przekazał za życia spadkobiercy. Nie wlicza się jednak do tego małych darowizn, które są typowe dla danego kręgu relacji, ani darowizn udzielonych osobom, które nie są ani spadkobiercami, ani nie mają prawa do zachowku, jeśli zostały one przekazane więcej niż 10 lat przed otwarciem spadku.
Co w przypadku, gdy spadkodawca miał długi?
Jak już wiesz, zadłużenia związane ze spadkiem mają bezpośredni wpływ na zmniejszenie podstawy, od której obliczany jest zachowek, co w konsekwencji skutkuje obniżeniem kwoty, jaka przysługuje uprawnionemu. W ramach długów spadkowych uwzględnia się głównie zobowiązania majątkowe zaciągnięte przez spadkodawcę za jego życia, takie jak np. kredyty czy pożyczki oraz inne zobowiązania, które wynikają z zawartych przez spadkodawcę umów. Obniżeniu podstawy służą również wydatki poniesione na pogrzeb zmarłego, o ile odpowiadają one tradycjom panującym w danym społeczeństwie. Możemy wskazać tu m.in. na koszty związane z zakupem miejsca pochówku czy organizacją ceremonii. Ponadto, do długów zalicza się także koszty związane z postępowaniem spadkowym, w tym koszty spisu inwentarza, zabezpieczenia spadku czy ogłoszenia testamentu. Co ciekawe, zgodnie z ustaleniami doktryny i orzecznictwa, długi spadkowe wpływające na obniżenie kwoty zachowku to również wydatki na leczenie, opiekę i utrzymanie spadkodawcy poniesione przez inne osoby przed jego śmiercią, co podkreśla m.in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 1975 r. (III CZP 60/75, OSNCP 1976, nr 5, poz. 93).
Darowizny i pozostałe kwestie związane z wysokością zachowku
Wysokość zachowku jest również uzależniona od innych, do tej pory nieomawianych jeszcze czynników, nad którymi skupimy się poniżej. Dodatkowo musimy jeszcze rozstrzygnąć kwestie związane z tym, kiedy roszczenie o zapłatę zachowku należy określać jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Poza wspomnianymi dotychczas sytuacjami wysokość zachowku może być również kształtowana przez darowizny i zapisy windykacyjne, które spadkodawca przekazał osobie uprawnionej do zachowku. Z kolei wycena tychże darowizn odbywa się na podstawie ich wartości w momencie przekazania, z uwzględnieniem cen obowiązujących w czasie wyznaczania należnej kwoty. Oznacza to, że ewentualne pogorszenie się stanu darowizny między momentem jej otrzymania a zgonem spadkodawcy nie ma wpływu na jej wycenę. Z kolei wartość rzeczy przekazanych poprzez zapis windykacyjny jest ustalana na podstawie ich stanu w chwili otwarcia spadku i cen rynkowych w momencie określania należnej kwoty.
Ograniczenie odpowiedzialności
Warto również zwrócić uwagę na sytuację, gdy osoba pozwana o wypłatę zachowku jest również jedną z osób uprawnionych do otrzymania jej po zmarłym (czyli np. dziecko, współmałżonek lub rodzice spadkodawcy). W takim przypadku zobowiązanie tej osoby do zapłaty jest ograniczone jedynie do kwoty, która przewyższa wartość zachowku, jaki samemu się jej należy.
Zasady współżycia społecznego
Na koniec naszych rozważań przyjrzyjmy się jeszcze zagadnieniu roszczenia o zachowek w połączeniu z zasadami współżycia społecznego. Po pierwsze, zwróć uwagę na to, że obowiązujące prawodawstwo nie zawiera wyraźnej definicji co do tego, czym w istocie są zasady współżycia społecznego. Dodatkowo ciężko jest wyodrębnić przykłady sytuacji, które naprowadzałyby nas na konkretne przypadki tego, kiedy żądanie zachowku mogłoby być niezgodne z tymi zasadami. Odnieśmy się jednak do praktyki sądowej, w której określone roszczenia bywają oceniane jako niewspółgrające z zasadami współżycia społecznego. Przykładowo, taka sytuacja ma miejsce wówczas, gdy spadkobierca odziedziczył jedynie mieszkanie, w którym mieszka i nie posiada ani innej nieruchomości nadającej się do zamieszkania, ani majątku, który mógłby pokryć zachowek. Wówczas wymóg jego zapłaty mógłby zmusić spadkobiercę do sprzedaży mieszkania, jednocześnie pozbawiając rodzinę domu, co może być przesłanką do uznania takiego działania za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Pamiętaj, że pośród tego istotne jest również zachowanie osoby domagającej się zachowku i osoby zobowiązanej do jego wypłaty względem spadkodawcy. Jeśli na przykład osoba żądająca należności przez długi czas nie interesowała się spadkodawcą, nie zapewniała mu opieki czy pomocy, podczas gdy obowiązki te były wykonywane przez osobę zobowiązaną do wypłaty zachowku, sąd może również uznać takie roszczenie za niezgodne z zasadami współżycia społecznego.
Reasumując, kwestie związane z powyższym zagadnieniem bywają skomplikowane. Sytuacja jest niezwykle trudna wówczas, gdy analizie należy poddać wiele czynników. Co więcej, w wielu przypadkach w grę wchodzą specyficzne sytuacje, np. dotyczące zasad współżycia społecznego, które zawsze należy analizować indywidualnie. Samodzielne działanie w tym przypadku może być dość trudne, dlatego zawsze warto skonsultować się z adwokatem.
