Wysokość zachowku w naszym prawie spadkowym zależy od szeregu czynników wskazanych szczegółowo w przepisach księgi IV Kodeksu cywilnego. Zachowek można zwięźle określić jako środek ochrony interesów majątkowych dziedziców ustawowych, których zmarły pominął w testamencie bądź których scheda zmniejszyła się ze względu na czynności prawne spadkodawcy (rozrządzenia w akcie ostatniej woli, darowizny). Dobrym pomysłem jest zapoznanie się z przepisami dotyczącymi wysokości wspomnianego świadczenia.
Spis treści:
Uprawnienia z art. 991 k.c. – na czym polegają? Ile należy się osobie uprawnionej?
Ważna instytucja prawa spadkowego
Kto spośród dziedziców jest uprawniony?
Jak może nastąpić otrzymanie sumy należnej na bazie art. 991?
Jak ustalić należne kwoty?
Prawo i obliczenia
Uprawnienia z art. 991 a długi spadkowe
Pasywa wchodzące w skład spadku
Wysokość świadczenia z art. 991 k.c. – co jeszcze ma znaczenie w praktyce?
Ustalenie wartości darowizn i zapisów
Ważna gwarancja
Roszczenia, uprawnienia i minimum moralności
Pomoc adwokata wobec życiowych wyzwań
Czym w świetle prawa jest zachowek? Jak ustalić wysokość zachowku należnego spadkobiercom?
Wysokość zachowku, np. po ojcu bądź po matce, którzy pozostawili testamenty, możemy obliczyć, odwołując się przede wszystkim do art. 991 i n. k.c. Podobnie jak np. w sprawach małżeńskich czy handlowych, w praktyce duże znaczenie ma także orzecznictwo, m.in. dotyczące wysokości zachowku od darowizn.
Zanim jednak przejdziemy do bardziej szczegółowego omówienia tego zagadnienia, warto krótko wyjaśnić, czym w ogóle jest to zachowek w świetle naszego prawa spadkowego. Będzie to dobry punkt wyjścia do dalszych rozważań na temat wysokości omawianego w tym artykule świadczenia.
Kluczowa konstrukcja prawna
Zachowek to instytucja prawa spadkowego, której ratio legis jest interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, którzy nie zostali uwzględnieni w testamencie lub których udział w spadku został ograniczony.
Innymi słowy, jest to suma pieniężna należąca się spadkobiercy, który jest członkiem najbliższej rodziny zmarłego, niezależnie od woli, którą spadkodawca wyraził np. w testamencie. Zwróćmy uwagę na to, że ustawodawca realizuje poprzez zachowek postulat ochrony interesu majątkowego najbliższych członków rodziny osoby, po której otworzył się spadek. Potwierdzenie tej tezy znajdziesz w art. 991 § 1 k.c. Co więcej, takie stanowisko nie budzi wątpliwości również w piśmiennictwie, a wielu przedstawicieli doktryny podkreśla istnienie silnego związku pomiędzy prawem spadkowym a rodzinnym. Potwierdzają to poszczególne przepisy k.c., np. dotyczący przesłanek wydziedziczenia art. 1008 k.c. bądź wyłączenie od dziedziczenia z ustawy męża albo żony zmarłego, jeżeli spadkodawca wystąpił z pozwem rozwodowym lub o orzeczenie separacji z winy tego małżonka, a żądanie takie było zasadne (art. 940 k.c.).
Którym spośród spadkobierców przysługuje roszczenie z art. 991 k.c.?
Wiesz już, że zachowek łączy się i to ściśle z ochroną interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Możesz jednak zastanawiać się, kogo de lege lata możemy zaliczyć do grupy uprawnionych. Aby odpowiedzieć na to pytanie, po raz kolejny musimy zajrzeć do kodeksu cywilnego, a konkretnie do wspomnianego już art. 991. Zgodnie z nim, małżonkowi, rodzicom oraz zstępnym (zatem nie tylko dzieciom) osoby, po której otworzył się spadek, a którzy byliby powołani do dziedziczenia po zmarłym z ustawy (a zatem nie wyłącznie z testamentu) należy się ½ wartości udziału w spadku. Jeżeli osoba uprawniona jest trwale niezdolna do pracy bądź jeżeli uprawniony zstępny jest małoletni, suma zachowku wzrasta – wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego uprzywilejowanego uprawnionego (art. 991 § 1 k.c.).
W jaki sposób może nastąpić otrzymanie należnego uprawnionemu zachowku?
Moje doświadczenie w prowadzeniu spraw spadkowych, w tym związanych z roszczeniami o zapłatę albo uzupełnienie zachowku, pokazuje, że szczególnie ważna jest całościowa, zrozumiała informacja o przepisach mających znaczenie dla danej sprawy. Klienci – czy to zobowiązani do zapłaty zachowku, czy to zamierzający go dochodzić przed sądem – są nieraz zaskoczeni tym, co mówi prawo. Dobrym przykładem jest art. 991 § 2 k.c. Zgodnie z nim, zachowek można otrzymać w postaci darowizny ze strony spadkodawcy, w postaci zapisu testamentowego bądź powołania do spadku. Nowym rozwiązaniem jest możliwość otrzymania zachowku w formie świadczenia od fundacji rodzinnej bądź otrzymania mienia w związku z rozwiązaniem tejże. Dopiero, gdy uprawniony dziedzic nie otrzyma zachowku w którejś z wymienionych w art. 991 § 2 postaci, „aktualizuje” się jego roszczenie o zapłatę sumy, niezbędnej do pokrycia zachowku in toto albo uzupełnienia go.
Co determinuje wysokość zachowku po zmarłym? Jak należy obliczyć należną uprawnionemu sumę?
Doświadczenie prawnika-cywilisty pokazuje, że przystępując do ustalenia wysokości zachowku, np. przy testamencie, pod uwagę musimy wziąć przede wszystkim stopień pokrewieństwa ze spadkodawcą. Zwróćmy uwagę, że oprócz tego, należy uwzględnić udział w spadku, który stanowi podstawę obliczenia wysokości zachowku a także to, czy osoba ubiegająca się o zachowek nie otrzymała wcześniej od spadkodawcy określonych przysporzeń na jego poczet.
Trzeba pamiętać, że ustalenie udziału w spadku będącego podstawą obliczenia wysokości zachowku należnego danej osobie (np. wdowie czy dziecku spadkodawcy) bierze się pod uwagę spadkobierców, którzy odrzucili spadek oraz niegodnych (nie należy tego mylić z wydziedziczeniem, zob. art. 928 k.c.). Nie można w świetle obowiązujących przepisów uwzględniać przy interesujących nas obliczeniach osób, które zrzekły się dziedziczenia bądź spadkodawca je skutecznie wydziedziczył (art. 992 k.c.). Zwróćmy uwagę, że rezygnacja z dziedziczenia następuje za życia zainteresowanych, przybierając formę umowy między potencjalnym przyszłym dziedzicem ustawowym (np. dzieckiem czy bratem) a spadkobiercą (art. 1047 k.c.). Co ciekawe, jednostronne oświadczenie potencjalnego spadkobiercy (gdy spadek jeszcze nie otworzył się), że zrzeka się dziedziczenia, np. po ojcu, nie ma znaczenia prawnego (post. SN z 20 V 1984 r., III CRN 35/84).
Nieco rachunków
Aby wskazać dokładnie kwotę, która należy się dziedzicowi, o którym mowa w art. 991 § 1 k.c., pierwszym krokiem jest określenie podstawy dalszych obliczeń, czyli tzw. substratu zachowku. Być może brzmi to dość skomplikowanie, jednak całość procedury sprowadza się tak naprawdę do obliczenia tzw. czystej wartości spadku. Innymi słowy, chodzi tu o wartości praw majątkowych i rzeczy (ruchomości, nieruchomości) należących do spadku po danej osobie, po uprzednim odliczeniu długów spadkowych (niezależnie od ich wysokości, odliczeniu podlegają także długi niewielkiej wysokości, np. z „nieformalnych” umów pożyczek od znajomych czy rodziny).
Podkreślmy, że, do interesującej nas wartości dodaje się następnie sumę darowizn oraz zapisów windykacyjnych, których zmarły dokonał za życia spadkobiercy, którego zachowek obliczamy (zob. art. 993 i n. k.c.). Nie należy uwzględniać zapisów zwykłych oraz poleceń. Nowe przepisy spadkowe dot. fundacji rodzinnej nakazują doliczać do spadku także fundusz założycielski takiej fundacji (o ile wniósł go zmarły, a fundacja nie jest ustanowiona przezeń w testamencie, art. 993 § 2 k.c.).
Warto zwrócić uwagę, że nie podlegają uwzględnieniu drobne darowizny, zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach (innymi słowy: takie, których wartość nie przekracza przeciętnej akceptowanej w danym środowisku i w danym kontekście sytuacyjnym). Zawsze konieczne jest indywidualne podejście do sprawy, zwłaszcza wzięcie pod uwagę sytuacji finansowej darczyńcy i osoby obdarowanej oraz rynkowej wartości przedmiotu umowy darowizny (zob. np. wyr. SA w Gdańsku z 8 VII 2015 r., V ACa 126/15). Widać tu rolę argumentacji przygotowanej np. na potrzeby pozwu czy apelacji, przez doświadczonego prawnika.
Nie dolicza się do spadku także darowizn na rzecz osób, które nie są ani spadkobiercami, ani nie mają prawa do zachowku, jeśli zostały one dokonane więcej niż 10 lat przed momentem otwarcia spadku (art. 994 § 1 k.c.).
Gdy obliczamy sumę zachowku należną dziecku albo innemu zstępnemu, do spadku nie powinno się doliczać darowizn, które zostały uczynione przez zmarłego w okresie, gdy jeszcze nie miał zstępnych. Przepis przewiduje jednak ważny wyjątek – darowizna winna być doliczona, jeżeli spadkodawca dokonał jej na mniej niż 300 dni przed przyjściem zstępnego na świat (art. 994 § 2 k.c.). Termin trzeba stosować odpowiednio także w razie przysposobienia (adopcji), licząc go od dnia, w którym orzeczenie sądu dot. adopcji stało się prawomocne.
Oprócz tego, obliczając zachowek dla wdowca lub wdowy, nie należy doliczać do spadku tych darowizn, które zmarły uczynił zanim zawarł małżeństwo z uprawnionym (art. 994 § 3 k.c.).
W każdym wypadku, nie ma znaczenia cel, w jakim dokonano darowizny, np. darowanie gospodarstwa rolnego, by zyskać prawo do emerytury czy renty (zob. np. post. SN z 30 III 2011 r., III CZP 136/10).
Jaki wpływ na ustalenie wysokości zachowku ma to, że zmarły pozostawił długi?
Długi spadkowe mają bezpośredni wpływ na zmniejszenie podstawy, od której obliczana jest wysokość zachowku, W praktyce skutkuje to redukcją kwoty, jaka przysługuje uprawnionemu. Szczególne znaczenie ma tu dokładne, np. w drodze opartej na dialogu i zaufaniu konsultacji z adwokatem, ustalenie, jakie zobowiązania miał zmarły. Moje doświadczenie pokazuje, że dziedzice – zwykle przeżywający trudne emocje w związku ze śmiercią np. męża czy ojca – potrzebują merytorycznego wsparcia, zwłaszcza jeśli chodzi o zgromadzenie dokumentów, ustalenie stroną, jakich umów był spadkodawca itd. Gdy jest to potrzebne, występuję do sądów i urzędów jako pełnomocnik mych klientów, np. gdy chodzi o wypisy z ksiąg wieczystych.
Pasywa należące do schedy po zmarłym
W ramach długów spadkowych uwzględnia się przede wszystkim zobowiązania majątkowe zaciągnięte przez spadkodawcę za jego życia, takie jak np. kredyty czy pożyczki oraz inne zobowiązania, które wynikają z zawartych przez spadkodawcę umów. Obniżenie podstawy zachowku powodują również wydatki poniesione na pogrzeb zmarłego, o ile odpowiadają one tradycjom panującym w danym środowisku. Możemy wskazać tu m.in. na koszty związane z zakupem miejsca pochówku czy organizacją ceremonii pogrzebowej. Ponadto, do długów zalicza się także koszty związane z postępowaniem spadkowym, w tym koszty spisu inwentarza, zabezpieczenia spadku czy ogłoszenia testamentu. Co ciekawe, zgodnie z ustaleniami doktryny i orzecznictwa, długi spadkowe wpływające na obniżenie kwoty zachowku to również wydatki na leczenie, opiekę i utrzymanie spadkodawcy poniesione przez inne osoby przed jego śmiercią, co podkreśla m.in. uchwała Sądu Najwyższego z 7 VIII 1975 r., III CZP 60/75.
Wysokość należnego zachowku: co jeszcze mówią przepisy?
Praktyka prawa cywilnego pokazuje, że wysokość zachowku, należnego np. od osoby, która otrzymała darowiznę od zmarłego, jest uzależniona także od innych, do tej pory nieomawianych w tym tekście czynników. Skupimy się na nich poniżej.
Trzeba także rozstrzygnąć kwestie związane z tym, kiedy roszczenie o zapłatę zachowku należy określać jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Poza wspomnianymi dotychczas sytuacjami wysokość zachowku może być kształtowana przez darowizny i zapisy windykacyjne, które spadkodawca przekazał osobie uprawnionej do zachowku.
Warto pamiętać, że roszczenie o zapłatę zachowku względem osoby, która otrzymała darowiznę doliczoną do schedy przysługuje tylko, gdy uprawniony nie ma możliwości otrzymania należnego mu świadczenia od spadkobiercy albo zapisobiercy windykacyjnego (art. 1000 § 1 k.c.). Roszczenie ma zatem charakter subsydiarny, pomocniczy. Ponadto, obdarowany przez zmarłego jest dodatkowo uprzywilejowany, bowiem jego obowiązek zapłaty tytułem zachowku jest ograniczony do wartości wzbogacenia, które jest skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 zd. 2). Podobnie uregulowano status zapisobiercy windykacyjnego, do którego roszczenia kieruje uprawniony do zachowku (zob. art. 999(1) k.c.)
Co przyjąć za podstawę obliczeń?
Zgodnie z art. 995 § 1 k.c., wartość przedmiotu darowanego przez spadkodawcę obliczyć trzeba według stanu z momentu dokonania darowizny, opierając się przy tym na cenach z chwili ustalania wysokości zachowku. Wartość zapisu windykacyjnego obliczamy bazując na stanie z momentu otwarcia spadku, biorąc pod uwagę ceny z momentu ustalania zachowku (art. 995 § 2 k.c.).
Ewentualne pogorszenie się stanu przedmiotu darowizny (np. uszkodzenie samochodu wskutek wypadku) między momentem jej otrzymania a zgonem spadkodawcy nie ma wpływu na jej wycenę. Z kolei wartość rzeczy przekazanych poprzez zapis windykacyjny jest ustalana na podstawie ich stanu w chwili otwarcia spadku i cen rynkowych w momencie określania należnej kwoty.
Ograniczenie odpowiedzialności
Warto również zwrócić uwagę na sytuację, gdy osoba pozwana o zapłatę zachowku jest również jedną z osób uprawnionych do otrzymania go po zmarłym (np. dziecko, współmałżonek lub rodzice spadkodawcy). W takim przypadku zobowiązanie tej osoby do zapłaty jest ograniczone jedynie do kwoty, która przewyższa wartość zachowku, jaki się jej należy, czyli nadwyżki (art. 999 k.c.).
Zasady współżycia społecznego
Na koniec naszych rozważań przyjrzyjmy się jeszcze zagadnieniu roszczenia o zachowek w połączeniu z zasadami współżycia społecznego. Po pierwsze, warto zwrócić uwagę na to, że obowiązujące prawodawstwo nie zawiera wyraźnej definicji co do tego, czym w istocie są zasady współżycia społecznego. Dodatkowo ciężko jest wyodrębnić przykłady sytuacji, które naprowadzałyby nas na konkretne przypadki tego, kiedy żądanie zachowku mogłoby być niezgodne z tymi zasadami. Odnieśmy się jednak do praktyki sądowej, w której określone roszczenia bywają oceniane jako niewspółgrające z zasadami współżycia społecznego. Przykładowo, taka sytuacja ma miejsce wówczas, gdy spadkobierca odziedziczył jedynie mieszkanie, w którym mieszka i nie posiada ani innej nieruchomości nadającej się do zamieszkania, ani majątku, który mógłby pokryć zachowek. Wówczas wymóg zapłaty zachowku mógłby zmusić spadkobiercę do sprzedaży mieszkania, jednocześnie pozbawiając rodzinę domu, co może być przesłanką do uznania takiego działania za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Pamiętaj, że istotne jest także zachowanie osoby domagającej się zachowku i osoby zobowiązanej do jego zapłaty względem spadkodawcy. Jeśli na przykład osoba żądająca należności przez długi czas nie interesowała się spadkodawcą, nie zapewniała mu opieki czy pomocy, podczas gdy obowiązki te były wykonywane przez osobę zobowiązaną do wypłaty zachowku, sąd może również uznać takie roszczenie za niezgodne z zasadami współżycia społecznego.
Profesjonalna pomoc wobec wyzwań życia
Reasumując, kwestie związane z art. 991 i n. k.c. bywają skomplikowane. Sytuacja jest szczególnie trudna wówczas, gdy analizie należy poddać wiele czynników, tak faktycznych, jak i prawnych. W wielu przypadkach w grę wchodzą specyficzne sytuacje, np. dotyczące zasad współżycia społecznego, które zawsze należy analizować starannie, w perspektywie indywidualnego położenia klienta i jego najlepiej pojętego interesu. Samodzielne działanie osoby potrzebującej pomocy prawnej może okazać się trudne a przy tym brzemienne w skutki (np. zawarcie niekorzystnej ugody). Z tego względu zawsze warto skonsultować się z adwokatem, zarówno w perspektywie negocjacji dotyczących zachowku, jak i procesu przed sądem czy egzekucji prawomocnego wyroku.
