Przedawnienie zachowku może być podniesione jako zarzut w toku procesu przed sądem, w którym powodem jest osoba domagająca się jego zapłaty. Taki zarzut to bardzo skuteczna metoda obrony pozwanego przed roszczeniem opierającym się na określającym istotę i wysokość zachowku art. 991 k.c. Doświadczenie pokazuje, że warto znać przepisy i orzecznictwo dotyczące okresu, po którym interesujące nas przedawnienie nastąpi.
Spis treści:
Przedawnienie roszczenia z art. 991 k.c. de lege lata
Czas i przepisy
Przerwanie biegu przedawnienia
Ważny przepis
Istotne szczegóły
Działanie uprawnionego
Wezwanie do ugody
Istotny zarzut
Wniosek osoby uprawnionej
Uznanie roszczenia
Mediacja
Przedawnienie roszczenia z art. 991 k.c. w świetle judykatury
Przepis ogólny – przepis szczególny
Wymagalność roszczenia
Treść przepisu a cel ustawy
Przedawnienie roszczenia o zachowek: co mówią aktualne regulacje?
Termin przedawnienia roszczenia o zachowek, zwanego również „prawem do zachowku”, wynosi 5 lat (art. 1007 k.c.). Mający duże znaczenie praktyczne moment rozpoczęcia jego biegu zależy od tego, kto jest zobowiązany do zapłaty. W pierwszej kolejności zobowiązanym z tytułu zachowku jest spadkobierca. W dalszej kolejności obowiązek ten spoczywa na obdarowanych przez spadkodawcę oraz zapisobiercach, którzy otrzymali zapisy windykacyjne. W naszym artykule przyjrzymy się nieco bliżej temu zagadnieniu.
Przepisy i czynnik czasu
W przypadku, gdy roszczenie kierowane jest przeciwko spadkobiercy, interesujący nas termin przedawnienia biegnie od dnia ogłoszenia testamentu. W pozostałych przypadkach jego bieg rozpoczyna się w chwili otwarcia spadku, tj. śmierci spadkodawcy (chodzi tu np. o roszczenia przeciwko zobowiązanemu do uzupełnienia zachowku ze względu na darowiznę od zmarłego lub zapis windykacyjny, zob. art. 1007 § 2 k.c).
Wyżej wskazany 5-letni termin przedawnienia został wprowadzony ustawą z 18 marca 2011 r. o zmianie Kodeksu cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2011 nr 85 poz. 458). Przed jej wejściem w życie, tj. przed 23 października 2011 r. obowiązywał 3-letni termin przedawnienia. Nie ulega wątpliwości, że nowy, 5-letni termin stosuje się do roszczeń powstałych po 23 października 2011 r.
W jakim terminie przedawniają się roszczenia powstałe przed tą datą? Zgodnie z art. 8 wspomniane ustawy nowelizującej z 2011 r., do roszczeń tych stosuje się nowy, 5-letni termin przedawnienia, pod warunkiem, że w dniu jej wejścia w życie roszczenia te jeszcze nie uległy przedawnieniu. Oznacza to, że termin przedawnienia roszczeń powstałych przed 23 października 2011 r., ale w tym dniu nieprzedawnionych, uległ wydłużeniu do lat pięciu.
Kiedy może nastąpić przerwanie biegu terminu przedawnienia roszczenia o zachowek?
Podobnie jak przy innych roszczeniach znanych prawu cywilnemu i handlowemu, przerwanie biegu terminu przedawnienia roszczenia o zachowek oznacza, że wspomniany 5-letni termin biegnie na nowo. Dotyczy to każdego roszczenia z art. 1007 k.c., a zatem także np. przedawnienia tzw. prawa do zachowku od darowizny bądź roszczenia przeciw fundacji rodzinnej (art. 1007 § 3).
Ma to duże znaczenie praktyczne, gdyż możliwość skutecznego zgłoszenia przez zobowiązanego zarzutu przedawnienia ulega znacznemu przesunięciu w czasie. Łatwo dostrzec, że przerwanie biegu omawianego przez nas terminu może wpłynąć decydująco na wynik procesu o zapłatę zachowku. Uwidacznia się tu także znaczenie profesjonalnej pomocy prawnej. Dzięki zbadaniu całości stanu faktycznego i zinterpretowania go w świetle aktualnych przepisów, adwokat może opracować odpowiednią taktykę procesową, podjąć próbę negocjacji z drugą stroną lub wraz z klientem zdecydować się np. na poszukiwanie pomocy mediatora.
Kluczowy przepis
Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 123 § 1 k.c.: „bieg przedawnienia przerywa się:
a) przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia;
b) przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje;
c) przez wszczęcie mediacji.”
Jest to przepis zwięzły, jednak bogaty w treść, a przy tym budzący kontrowersje w orzecznictwie i wśród cywilistów. Przykładowo, wątpliwości co do tego, czy doszło do przerwania biegu przedawnienia pojawiają się, gdy nastąpi odrzucenie pozwu (będącego jedną z czynności, o których mowa w art. 123 k.c., zob. art. 199 k.p.c.).
Ważne detale
Trzeba także pamiętać o dwóch rodzajach uznania długu: uznaniu właściwym (w formie umowy, dopuszczalnej na zasadzie swobody umów z art. 353(1) k.c.) oraz uznaniu niewłaściwym. Nie jest ono oświadczeniem woli, lecz przejawem wiedzy (świadomości) dłużnika o tym, że dane roszczenie istnieje. Można je zatem uznać za oświadczenie wiedzy, w którym następuje przyznanie określonych okoliczności faktycznych. Przerwa biegu przedawnienie nastąpi niezależnie od tego, czy dłużnik chciał uznać roszczenie, a nawet czy zdawał sobie sprawę z prawnych skutków swego oświadczenia wiedzy będącego de iure uznaniem niewłaściwym (zob. np. wyr. SN z 26 XI 2021 r., III CSKP 88/21).
Niezależnie od położenia wierzyciela lub dłużnika, zapewniam pełną pomoc prawną, począwszy od konsultacji w kancelarii lub on-line. Oferuję wsparcie zarówno na etapie przedsądowym, jak i już w toku postępowania (np. o dział spadku lub stwierdzenie jego nabycia). Pomagam mym klientom także w obszarze pozasądowym (np. przygotowanie projektu ugody między spadkobiercą a uprawnionym do zachowku).
Przerwanie przez czynność uprawnionego dokonaną przed sądem lub odpowiednim organem
Przenosząc treść omówionych wyżej regulacji na grunt sprawy o zapłatę zachowku, uznać trzeba, że w pierwszej kolejności bieg terminu przedawnienia ulega przerwaniu z chwilą wystąpienia przez uprawnionego z powództwem o zapłatę zachowku. Jeżeli zatem powództwo to zostanie wytoczone przed upływem 5-letniego terminu, zobowiązany nie będzie mógł skutecznie podnosić zarzutu przedawnienia tego roszczenia. Tym samym, dostępne mu środki obrony przed pretensjami powoda będą znacznie osłabione. Ma to szczególne znaczenie, gdy w świetle przepisów prawa spadkowego (księga IV k.c.), nie budzi wątpliwości, że powód jest do zachowku uprawniony (np. nie został skutecznie wydziedziczony).
Wezwanie do zawarcia ugody
Bieg przedawnienia zostanie przerwany również, jeśli uprawniony do zachowku wystąpi przeciwko zobowiązanemu z wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej. Zgodnie z poglądem Sądu Najwyższego, doprowadzenie do przerwania biegu przedawnienia na skutek złożenia wniosku o zawezwanie do próby ugodowej możliwe jest wówczas, gdy w treści tego pisma „w sposób jednoznaczny oznaczono wierzytelność, zarówno pod względem przedmiotu żądania, jak i jej wysokości” (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2012 r., V CSK 515/11, LEX nr 1276233). I tym razem widać znaczenie fachowej pomocy prawnej. Na taką właśnie pomoc może liczyć klient kancelarii adwokackiej, tym bardziej, że zgodnie z § 8 Kodeksu Etyki Adwokackiej, każdy adwokat ma obowiązek utrzymania wysokiej sprawności zawodowej i stałego, systematycznego podnoszenia kwalifikacji. Innymi słowy: pogłębianie wiedzy prawniczej, rozpoczęte jeszcze na studiach sprawia, że klient ma do czynienia z prawnikiem, którego wiedza jest w pełni aktualna, a umiejętności wciąż weryfikowane, np. na salach rozpraw.
Ważny zarzut
Bieg przedawnienia roszczenia o zachowek przerywa także zgłoszenie przez uczestnika postępowania w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku zarzutu nieważności testamentu (tak uchwała Sądu Najwyższego z 22 października 1992 r., III CZP 130/92, LexisNexis nr 304645, OSNCP 1993, nr 4, poz. 60).
Wniosek uprawnionego
W uzasadnieniu uchwały z 10 października 2013 r., sygn. akt: III CZP 53/13, OSNC 2014/4/41, Sąd Najwyższy wskazał, że do przerwania biegu terminu przedawnienia należnego od spadkobiercy ustawowego zachowku, prowadzi również złożenie przez uprawnionego doń wniosku o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy (według porządku dziedziczenia przewidzianego w k.c.).
Przerwanie terminu w drodze uznanie roszczenia przez zobowiązanego
Jak wynika z przytoczonej przez nas nieco wyżej regulacji art. 123 § 1 k.c., przerwanie biegu przedawnienia roszczenia o zachowek może nastąpić także wskutek uznania roszczenia przez zobowiązanego (w grę wchodzi tak uznanie prawidłowe, jak i nieprawidłowe). Przypomnijmy, że chodzi tu o czynność dokonaną przez zobowiązanego wobec uprawnionego do zachowku, w której ten pierwszy przyznał istnienie po jego stronie obowiązku zapłaty zachowku lub np. wyraził wolę uiszczenia odpowiedniej sumy na rzecz uprawnionego.
Można w tym miejscu dodać, że skuteczne przerwanie biegu przedawnienia w efekcie uznania długu nastąpić może wyłącznie wówczas, gdy czynność ta zostanie dokonana przed upływem 5-letniego terminu przedawnienia.
Przerwanie przez wszczęcie mediacji między uprawnionym i zobowiązanym
De lege lata mediacja jest dobrowolna i prowadzi się ją na podstawie:
a) umowy o mediację, zawartej między zobowiązanym i uprawnionym z tytułu zachowku – wskazuję, że umowa o mediację może zostać zawarta także przez wyrażenie przez stronę zgody na mediację, gdy druga strona złożyła wniosek o przeprowadzenie mediacji.
b) postanowienia sądu kierującego strony do mediacji.
Z punktu widzenia instytucji przedawnienia, istotna jest podstawa mediacji wskazana w pkt 1 powyżej. Wynika to z faktu, że wskazane w pkt 2 postanowienie sądu kierujące strony do mediacji, wydawane jest już po wszczęciu postępowania, co oznacza, że bieg przedawnienia został już wcześniej przerwany na skutek wniesienia przez uprawnionego powództwa o zapłatę.
Zgodnie z art. 183 [6] § 1 k.p.c., wszczęcie mediacji następuje z chwilą doręczenia mediatorowi wniosku o przeprowadzenie mediacji, z dołączonym dowodem doręczenia jego odpisu drugiej stronie.
Pamiętajmy jednak, że samo złożenie wniosku o przeprowadzenie mediacji nie przerywa biegu terminu przedawnienia. Zgodnie bowiem z art. 183 [6] § 2 k.p.c., mediacja nie zostanie wszczęta, pomimo doręczenia ww. wniosku, jeżeli:
a) stały mediator, w terminie tygodnia od dnia doręczenia mu wniosku o przeprowadzenie mediacji, odmówił przeprowadzenia mediacji;
b) strony zawarły umowę o mediację, w której wskazano jako mediatora osobę niebędącą stałym mediatorem, a osoba ta, w terminie tygodnia od dnia doręczenia jej wniosku o przeprowadzenie mediacji, odmówiła przeprowadzenia mediacji;
c) strony zawarły umowę o mediację bez wskazania mediatora i osoba, do której strona zwróciła się o przeprowadzenie mediacji, w terminie tygodnia od dnia doręczenia jej wniosku o przeprowadzenie mediacji, nie wyraziła zgody na przeprowadzenie mediacji albo druga strona w terminie tygodnia nie wyraziła zgody na osobę mediatora;
d) strony nie zawarły umowy o mediację, a druga strona nie wyraziła zgody na mediację.
Bieg interesującego nas terminu przedawnienia nie zostanie zatem przerwany, jeżeli jedna ze stron nie wyrazi zgody na przeprowadzenie mediacji.
Ponadto, tak jak w przypadku pozostałych przesłanek przerwania biegu terminu przedawnienia roszczenia osoby uprawnionej do otrzymania zachowku, tylko wszczęcie mediacji przed upływem tego terminu doprowadzi do jego skutecznego przerwania.
Przedawnienie roszczenia o zachowek: spojrzenie na dorobek orzecznictwa
Podobnie jak w każdej dziedzinie prawa, nie tylko w prawie gospodarczym, rodzinnym, czy prawie umów, szczególne znaczenie dla praktyki – a zatem i pomocy prawnej – ma judykatura. Również w kwestiach związanych z przedawnieniem zachowku zapadają cenne i warte uwagi wyroki i uchwały SN.
Lex specialis – lex generalis
Dotyczący roszczeń uprawnionego do zachowku art. 1007 § 1 k.c. stanowi przepis szczególny względem art. 120 § 1 k.c., a co za tym idzie, wyłącza jego stosowanie do określenia dnia, w którym zaczyna biec termin omawianego przez nas przedawnienia (zob. wyr. SN z 22 V 2013 r., III CSK 319/12). Znajduje tu zatem zastosowanie zasada lex specialis derogat legi generali (prawo bardziej szczegółowe należy stosować przed prawem o charakterze ogólnym).
Wymagalność roszczenia
W tym samym orzeczeniu SN wskazał, że roszczenie o zachowek należy do tzw. roszczeń bezterminowych, a co za tym idzie, jego wymagalność trzeba ustalić, odwołując się do art. 455 k.c. Zgodnie z tym przepisem, jeśli termin spełnienia świadczenia ani nie jest oznaczony, ani nie wynika z tzw. właściwości świadczenia, dłużnik powinien swe świadczenie spełnić niezwłocznie po tym, gdy wierzyciel wezwał go do jego wykonania. Jeśli spadkobierca pozostawił kilka ważnych testamentów, termin przedawnienia wskazany w art. 1007 § 1 zacznie biec od momentu ogłoszenia tego testamentu, z którego postanowień uprawniony do zachowku wywodzi swe roszczenie przeciw dziedzicowi testamentowemu (cyt. wyr. SN z 22 V 2013 r., III CSK 319/12).
Wzgląd na ratio legis
Jak zauważył Sąd Apelacyjny w Katowicach, w niektórych sytuacjach „sztywne” stosowanie art. 1007 § 1 k.c. zaprzeczałoby ogólnym zasadom przedawnienia roszczeń oraz celem zachowku przewidzianym przez prawo spadkowe. Wobec tego, in concreto zasadne może okazać się odstępstwo od zasady wymagalności, która wynika z art. 1007 § 1. Chodzi tu np. o sprawy, w których zmarły pozostawił kilka testamentów, które otwarto i ogłoszono, gdy niezbędne jest rozstrzygnięcie wstępne, który z nich jest ważny i wywiera skutki prawne. Podobnie trzeba oceniać sytuacje, w których niemożliwe okazuje się ustalenie wartości zachowku z powodu niemożności określenia, czy spadkobierca dziedziczy po innej osobie (termin nie będzie biegł aż do ujawnienia tego faktu, zob. wyr. SA w Katowicach z 25 VII 2013 r., V ACa 261/13). Termin z art. 1007 § 1 nie biegnie także dopóki uprawniony do zachowku jest – mocą prawomocnego postanowienia sądu – za dziedzica testamentowego (ibidem).
Spojrzenie na orzecznictwo i przepisy wskazuje, że sprawy spadkowe mogą okazać się zawikłane, nie tylko ze względu na treść zmieniających się z upływem czasu przepisów. Można powiedzieć, że życie stawia coraz to nowe wyzwania i ustawodawcy, i sądom. Stawia je także zawodom prawniczym, w tym adwokaturze.
Moje doświadczenie wskazuje, że kluczem do efektywnej pomocy prawnej jest przede wszystkim rozmowa. To ona zapewnia prawdziwie indywidualne podejście, dzięki czemu możliwe jest dokładne poznanie faktów i zamierzeń osoby poszukującej wparcia prawnego. W ten sposób powstają solidne fundamenty do opracowania projektu umowy, pozwu lub podjęcia innych, niezbędnych dla dobra klienta kroków.
