Zachowek po rodzicach ma na celu zabezpieczenie interesów majątkowych dzieci spadkodawcy w sytuacjach, gdy on sam nie zatroszczył się o to w należyty sposób. Spadkodawca może co prawda rozrządzić całością swego majątku na wypadek śmierci, jednak uprawnieni do zachowku będą mieć roszczenie o jego pokrycie.
Spis treści:
Najważniejsze informacje
Dziecko de iure i de facto
Roszczenia
Uprawnienia
Jedna wierzytelność – wiele możliwości
Cenna wiedza
Prawo do zachowku po rodzicach: najważniejsze informacje
Praktyka pokazuje, że zaspokojenie roszczeń wynikających z prawa do zachowku po rodzicach staje się szczególnie istotne, gdy do spadku powołani są dalsi krewni lub obce osoby, np. na mocy testamentu. Natomiast zstępnym – także dzieciom – spadkodawcy, którzy byliby powołani do dziedziczenia po nim z ustawy, należą się 2/3 albo 1/2 wartości udziału spadkowego, który przypadłby im przy dziedziczeniu ustawowym. 2/3 wartości udziału należą się uprawnionemu zstępnemu, gdy jest małoletni albo trwale niezdolny do pracy. 1/2 udziału należy się w każdym innym wypadku (art. 991 § 1 k.c.). Zachowek to właśnie te 2/3 bądź 1/2 wartości udziału spadkowego. O uznaniu uprawnionego za małoletniego lub trwale niezdolnego do pracy w zasadzie decyduje chwila otwarcia spadku. Niezdolność do pracy ustala sąd orzekający w procesie o zachowek (por. np. wyr. SA w Katowicach z 5 VII 2016 r., I ACa 164/16).
W toku ustalania udziału w spadku tworzącego „bazę” dla obliczenia zachowku trzeba brać pod uwagę spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy odrzucili spadek. Nie należy uwzględniać spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia bądź zostali wydziedziczeni (art. 992 k.c.). Analizując daną sprawę spadkową, zawsze zwracam uwagę, czy te zdarzenia prawne miały miejsce. Dzięki temu jasne staje się, jakie uprawnienia przysługują klientowi.
Dziecko de iure i de facto
Dla istnienia omawianego przez nas prawa nie ma znaczenia, czy dziecko pochodzi z małżeństwa. Liczy się prawne ustalenie pochodzenia od spadkobiercy, np. wynikające z uznania (art. 73 k.r.o.) albo sądowego ustalenia ojcostwa (art. 84 k.r.o.). Do kręgu uprawnionych do zachowku po rodzicu należą też przysposobieni. Dziedziczą oni po przysposabiającym tak, jak jego dzieci (art. 936 § 1 i 937 k.c.).
Jako adwokat, w swojej pracy zawsze dbam o to, by mój klient wiedział, że dopiero prawne ustalenie pochodzenia pozwala na twierdzenie, że jest się dzieckiem spadkodawcy, a zatem i uprawnionym do zachowku. Nie wystarczy oświadczenie zainteresowanego, nawet poparte dowodami, np. korespondencją z biologicznym rodzicem lub dowodami przelewów kwot odpowiadających alimentom. Pełne przedstawienie jurydycznych aspektów sprawy pozwala zainteresowanym na podejmowanie świadomych decyzji co do dalszych kroków, np. wytoczenia powództwa o ustalenie ojcostwa. Dzięki temu pomoc prawna opiera się na zaufaniu i indywidualnym podejściu do każdego człowieka. Zapewniam kompleksową obsługę spraw związanych z zachowkiem, zarówno w stadium pozasądowym (opinie prawne, negocjacje), jak i przed sądami (pisma procesowe, występowanie na rozprawach). Świadczę pomoc prawną również w toku postępowania egzekucyjnego. Specjalizuję się jednak również w innych dziedzinach, m.in. prawie rodzinnym, prawie cywilnym, prawie pracy czy prawie karnym.
Roszczenia związane z prawem do zachowku po zmarłych rodzicach
Roszczenia osoby mającej prawo do zachowku po rodzicach mogą być – podobnie jak inne roszczenia cywilne – zaspokojone w różny sposób. W praktyce przeważają rozliczenia pieniężne, choć możliwe jest także np. zrzeczenie się zachowku należnego po rodzicach.
Uprawnienia
Do chwili otwarcia spadku prawo do zachowku ma charakter potencjalny, przyszły. Istnieje jednak stosunek prawny (np. małżeństwo), który może prowadzić do powstania tego prawa i roszczeń. Chodzi tu o roszczenie o zachowek (o zapłatę określonej sumy) oraz np. ograniczenie odpowiedzialności za zachowki na rzecz innych osób, polecenia i zapisy zwykłe (art. 998 § 1 – 9991 § 1 k.c.). Z prawa do zachowku wynika także uprawnienie do żądania zmniejszenia poleceń i zapisów zwykłych tak, by spadkobiercy pozostał własny zachowek (art. 1005 k.c.).
Uprawniony może otrzymać zachowek w postaci darowizny od spadkobiercy albo powołania do spadku. Może przybrać on także postać zapisu, świadczenia od fundacji rodzinnej bądź mienia w związku z jej rozwiązaniem. Jeśli uprawniony zachowku nie otrzymał, może wystąpić z powództwem przeciw spadkobiercy o zapłatę sumy potrzebnej na pokrycie albo uzupełnienie zachowku (art. 991 § 2 k.c.).
Roszczenie tytułem zachowku jest dziedziczne. Pamiętaj jednak, że przejdzie ono na spadkobiercę osoby uprawnionej tylko, jeśli ten spadkobierca również należy do kręgu osób mających prawo do zachowku po pierwszym spadkodawcy, np. jest jego wnukiem (art. 1002 k.c.).
Jedna wierzytelność – wiele możliwości
Osoba uprawniona do zachowku ma wierzytelność pieniężną, do której w zasadzie stosuje się przepisy o wykonaniu zobowiązań. Z tego względu możliwe jest np. umowne zwolnienie z długu (art. 508 k.c.), świadczenie w miejsce wykonania (art. 453 k.c.), a także przelew (art. 509 i n. k.c.). Zwróćmy uwagę, że uprawnienie do zachowku nie stwarza roszczenia o wydanie poszczególnych przedmiotów składających się na spadek w naturze. Kontrowersje przez dłuższy czas budziła dopuszczalność zawarcia umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku między uprawnionym doń a przyszłym spadkodawcą (zob. uchw. SN z 17 III 2017 r., III CZP 110/16). W maju 2023 r., wraz z wprowadzeniem do naszego prawa fundacji rodzinnej, dodano do art. 1048 k.c. § 2, który pozwala na zawarcie umowy spadkowej ograniczonej do zrzeczenia się prawa do zachowku w całości lub w części.
Cenna wiedza
Wiele osób, zanim uda się do adwokata, sięga po akty prawne i rozmaite publikacje poradnikowe. Lektura przepisów w oderwaniu od dorobku judykatury i cywilistyki często prowadzi do mylnych wniosków. Konsekwencje błędu są zwykle poważne. Przykładowo, art. 991 § 1 k.c. mówi, że zachowek przysługuje, m.in. zstępnym, którzy „byliby” powołani do spadku z ustawy. Może się zatem (ze względu na tryb przypuszczający) wydawać, że dojście do dziedziczenia ustawowego przekreśla roszczenie o zachowek. Taka wykładnia nie jest trafna. Roszczenie o zapłatę zachowku bądź uzupełnienie go może być dochodzone przez spadkobiercę ustawowego również w stosunku do pozostałych spadkobierców ustawowych (wyr. SN z 13 II 2004 r., II CK 444/02). Roszczenia tego mogą dochodzić także spadkobiercy testamentowi. Kierując się doświadczeniem, dbam o to, by każdemu klientowi przekazać pełną, zrozumiałą informację o dotyczących jego sprawy przepisach i ich interpretacji przez sądy. Dzięki temu zwiększa się poczucie bezpieczeństwa prawnego.
