Opieka nad dzieckiem po rozwodzie ma wielkie znaczenie zarówno dla rodziców, jak i dla dziecka, jego rodzeństwa i pozostałych krewnych. Zaskakiwać może zatem zwięzłość przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczących tej problematyki. Mamy tu jednak do czynienia ze świadomą polityką prawodawcy, który dąży przede wszystkim do elastyczności unormowań.
Spis treści:
Najważniejsze informacje
Rozróżnienie pojęć
Niezbędny element orzeczenia
Wyrokowanie z urzędu
Porozumienie wychowawcze
Znaczenie porozumienia rodziców
Gdy porozumienia zabrakło
Głos specjalistów
Wysłuchanie dziecka
Co trzeba wiedzieć na temat prawa do opieki nad dzieckiem po rozwodzie?
Na wstępie zaznaczmy, że określenie „opieka nad dzieckiem po rozwodzie” jest nieco mylące. Praktyka wskazuje, że posługiwanie się precyzyjną terminologią sprzyja dobrej komunikacji z klientem, zarówno w sprawach rodzinnych, jak i np. gospodarczych lub spadkowych. Jej owocem jest skuteczna już od pierwszego spotkania pomoc prawna.
Ważne rozróżnienia
W art. 58 § 1 k.r.o. mowa jest o zawartym w wyroku rozwodowym rozstrzygnięciu o władzy rodzicielskiej oraz o kontaktach z dzieckiem. Władza rodzicielska obejmuje, m.in. obowiązek a zarazem prawo rodziców do pieczy (czyli właśnie „opieki” w nieprawniczym sensie) nad osobą i majątkiem dziecka oraz wychowywania go (art. 95 § 1 k.r.o.).
Zawsze wyjaśniam klientom, że czym innym jest opieka normowana w art. 145 i n. k.r.o., czym innym zaś rozstrzygnięcie sądu o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej. Dzięki temu reprezentowana przeze mnie strona procesu o rozwód działa świadomie, zdając sobie sprawę z konsekwencji swoich decyzji, np. co do żądań pozwu albo zakresu zaskarżenia orzeczenia sądu pierwszej instancji.
Obowiązkowy składnik wyroku
Zgodnie z art. 58 § 1 k.r.o. w wyroku rozwodowym sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków. Użycie trybu oznajmującego („rozstrzyga”, nie zaś np. „może orzec”) oznacza, że rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej jest obligatoryjnym elementem orzeczenia. Sąd może pozostawić wykonywanie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom albo jednemu z nich, ograniczając władzę drugiego do określonych obowiązków i uprawnień wobec dziecka. Może także pozbawić władzy rodzicielskiej lub zawiesić ją (zob. art. 107-112 k.r.o.).
„Dziecko wspólne” to każde dziecko, które de iure pochodzi od rozwodzącej się pary. Chodzi tu o pochodzenie biologiczne, jak i adopcję. Rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej nie mogą zatem dotyczyć pasierba lub dzieci, które są jedynie faktycznie wychowywane przez rozwodzących się (zob. post. SN z 27 XI 1965 r., III CR 257/65).
Orzekanie ex officio
Sąd o władzy rodzicielskiej orzeka zawsze z urzędu, nawet jeśli w pozwie brak odpowiedniego żądania (tak np. uchw. SN z 17 V 2007 r., III CZP 43/07). Przygotowując pisma procesowe, wyjaśniam klientom, że nie mogą swym wnioskiem sprawić, że sąd zaniecha orzekania o władzy rodzicielskiej (por. wyrok TK z 28 X 2015, U 6/13). Czym innym jest opracowanie przeze mnie opartej na dokładnej analizie stanu faktycznego argumentacji przedstawionej, np. w pozwie albo na rozprawie.
Wspólna opieka nad dzieckiem po rozwodzie a porozumienie wychowawcze
Wspólna opieka nad dzieckiem po orzeczonym rozwodzie, np. w formie pieczy naprzemiennej, ma szczególne znaczenie praktyczne. Znalezienie sprzyjających wychowaniu dziecka sposobów wykonywania władzy rodzicielskiej nieraz okazuje się wyzwaniem. W takich sytuacjach oferuję opartą na merytorycznej wiedzy i wieloletnim doświadczeniu pomoc, m.in. w sporządzeniu porozumienia wychowawczego.
Jaką rolę odgrywa porozumienie rodziców?
Sąd uwzględnia w wyroku rozwodowym porozumienie rozwodzących się małżonków dotyczące sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej (np. wspólnie przez ojca i matkę) oraz kontaktów, o ile odpowiada ono dobru dziecka (art. 58 § 1 zd. 2 k.r.o.). Porozumienie może dotyczyć każdego atrybutu władzy rodzicielskiej. Jego postanowienia będą skuteczne, o ile przewidziane w nich rozwiązania są dozwolone przez k.r.o. Nie można zatem stosować tu znanej prawu cywilnemu zasady swobody umów. Podkreślamy, że porozumienia wychowawczego nie można uznać za rodzaj ugody. Wobec tego, jego zawarcie nie prowadzi do umorzenia postępowania w zakresie nim objętym (np. co do władzy rodzicielskiej). Porozumienie nie stanowi także tytułu egzekucyjnego (uchw. SN (7) z 5 VI 2012 r., III CZP 72/11). W mojej kancelarii zapewniam przygotowanie wspomnianego wyżej projektu porozumienia, jak i prowadzenie negocjacji.
Gdy planu brak
Jeśli rozstający się małżonkowie nie przedstawili porozumienia, sąd decyduje o sposobie wspólnego wykonywania przez nich władzy rodzicielskiej, opierając się na ustawie. Powinien przy tym brać pod uwagę prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców (art. 58 § 1a zd. 1 k.r.o.). W zasadzie najlepszym rozwiązaniem jest pozostawienie i ojcu, i matce pełnej władzy rodzicielskiej, połączonej z pieczą naprzemienną. O ile dobro dziecka nie wskazuje, że niezbędne jest inne rozstrzygnięcie, rodzeństwo powinno wychowywać się razem (art. 58 § 1 zd. 3 k.r.o.).
W dawniejszym orzecznictwie podnoszono, że ze względu na trudności w wykonywaniu wspólnie władzy rodzicielskiej przez rodziców żyjących w rozłączeniu, pozostawienie jej obojgu zainteresowanym nie powinno być regułą (np. wyrok SN z 9 XII 1997 r., II CKN 506/97). Łatwo dostrzec, jak ważne jest śledzenie zmian w judykaturze, by dzięki temu budować trafną argumentację nakierowaną na ochronę interesu klienta.
Wgląd w życie rodziny
Aby ustalić predyspozycje wychowawcze rodziców i charakter ich relacji z dzieckiem, sąd może skorzystać np. z opinii biegłego psychologa (art. 278 k.p.c.). Moją rolą jest weryfikacja merytorycznej wartości opinii. Dzięki temu klient może oczekiwać, że dotyczące spraw tak ważnych, jak wychowanie dzieci, prawomocne orzeczenie będzie oparte na rzetelnej wiedzy.
Ważny głos
Na zakończenie wskażmy, że szczególne znaczenie ma wysłuchanie przez sąd dziecka w sprawach dotyczących jego osoby, a zatem także co do preferowanego sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej (zob. art. 2161 § 1 k.p.c.). Dziecko winno być wysłuchane, jeśli jego stan zdrowia, stopień rozwoju umysłowego oraz dojrzałość pozwalają na to. Jeśli przesłanki te są zrealizowane, na sądzie spoczywa obowiązek wysłuchania, a bierność może oznaczać naruszenie prawa procesowego. W takiej sytuacji zapewniam – o ile zachodzi potrzeba – przygotowanie opartego na merytorycznych podstawach środka zaskarżenia.
