Pytanie, czy spadek wchodzi do majątku wspólnego, ma duże znaczenie praktyczne, zwłaszcza że większość polskich małżeństw nie decyduje się na zawarcie intercyzy wprowadzającej rozdzielność majątkową, pozostając w ustroju wspólności ustawowej. Odpowiedzi na to, do którego z majątków trafi scheda spadkowa, szukać trzeba przede wszystkim w k.r.o.
Spis treści:
Scheda spadkowa a wspólność majątkowa małżonków
Jak poszczególne przedmioty wchodzą do majątku osobistego lub wspólnego?
Co dzieje się ze schedą po ojcu albo matce małżonka?
Ustawy i testament
Surogacja w kontekście majątku
Czy spadek odziedziczony przez jednego z małżonków wchodzi do majątku wspólnego?
Aby dowiedzieć się, czy spadek wchodzi do majątku wspólnego małżonków, zwróćmy najpierw uwagę na jeden z przepisów dotyczących majątkowych ustrojów małżeńskich.
W zasadzie przedmioty majątkowe nabyte w drodze dziedziczenia, zapisu bądź darowizny stają się składnikami majątku osobistego małżonka (art. 33 pkt 2 k.r.o.; do nowelizacji k.r.o. z 17 VI 2004 r. majątek ten zwano odrębnym). Prawodawca szanuje jednak autonomię spadkodawców i darczyńców, pozwalając im na zawarcie odmiennego postanowienia w testamencie lub w umowie darowizny. Art. 33 k.r.o. wychodzi przeto z założenia, że domniemaną wolą spadkodawcy bądź darczyńcy jest wejście przedmiotów majątkowych do majątku osobistego osoby powołanej do spadku (obdarowanej). To, że darczyńca bądź spadkodawca postanowił odmiennie, należy udowodnić (wskazuje na to użycie w przepisie słów „chyba że”).
Podkreślmy, że samo wejście danego przedmiotu do majątku wspólnego nie oznacza, że małżonek niepowołany do spadku staje się dziedzicem. Ponadto małżonek-spadkobierca może spadek odrzucić.
Jak poszczególne przedmioty wchodzą do majątku osobistego lub wspólnego?
Poszczególne przedmioty majątkowe wchodzą do majątku osobistego lub wspólnego ex lege – nie jest wymagana żadna specjalna czynność prawna („przyjęcie” rzeczy bądź prawa do majątku), tym bardziej orzeczenie sądu. Udzielając porady dotyczącej optymalnego zorganizowania stosunków majątkowych w małżeństwie, zwracam uwagę klientów, że umowa majątkowa małżeńska (intercyza) może np. rozszerzać wspólność na większość przedmiotów z art. 33 (zob. art. 47 § 1 oraz 49 § 1 k.r.o.). Pole manewru jest dzięki temu szerokie.
Czy spadek po rodzicach wchodzi do majątku wspólnego małżonków?
Odpowiadając na pytanie o to, czy spadek po rodzicach wchodzi do majątku wspólnego małżonków, warto podkreślić, że ani k.c., ani k.r.o. nie przewiduje jakiegoś specjalnego uregulowania dotyczącego spadku po ojcu lub matce (tym bardziej po teściach). Naszemu prawu nie jest też znana konstrukcja dziedziczenia po pewnej zbiorowości, np. po małżeństwie ujętym jako jeden podmiot (jedna osoba).
Ustawa i autonomiczne decyzje testatora
Jak już zaznaczyliśmy, art. 33 k.r.o. wskazuje, że przedmioty majątkowe składające się np. na spadek po ojcu wchodzą ex lege do majątku osobistego małżonka. Dotyczy to zarówno nabycia w trybie dziedziczenia ustawowego, jak i testamentowego. Tak samo stanie się z rzeczami lub innymi przedmiotami majątkowymi otrzymanymi w drodze zapisu.
Jeśli ojciec lub matka małżonka są zainteresowani tym, by dany przedmiot lub cały spadek wszedł do majątku wspólnego, powinni przygotować testament o odpowiedniej treści.
Dobrym pomysłem jest skorzystanie z pomocy adwokata lub radcy prawnego mającego doświadczenie w czytelnym, zwięzłym redagowaniu tego rodzaju aktów. Moje doświadczenie pokazuje, że szczególnie ważne dla ochrony interesów klienta jest twórcze myślenie i uważne zbadanie jego potrzeb. Dzięki temu możliwe jest wykorzystanie pełnego potencjału konstrukcji prawnych, takich jak choćby zapis windykacyjny albo darowizna połączona z poleceniem (art. 893 k.c.).
Wola spadkodawcy, który pragnie, by spadek wszedł do majątku wspólnego, może być wyrażona expressis verbis. Wystarczy jednak, gdy wynika ona z wykładni testamentu (zob. art. 948 k.c.). Zwykle lepiej unikać wątpliwości, zwłaszcza że mogą one prowadzić do konfliktów rodzinnych i małżeńskich, w tym sporów sądowych. Z tego względu dążę zarówno do przejrzystego redagowania projektów umów i innych aktów, jak i do ugodowego załatwiania spraw spadkowych, np. w drodze negocjacji.
Co ciekawe, cywiliści dyskutują, czy regulacją z art. 33 pkt 2 k.r.o. objęty jest także zachowek. Część badaczy uznaje, że ze względu na ratio legis przepisu, jak i rolę zachowku jako sui generis częściowego ekwiwalentu udziału w spadku, art. 33 k.r.o. powinien być stosowany także do niego. Inni wskazują, że decydujące znaczenie co do przynależności przedmiotów tworzących spadek ma wola spadkodawcy. Co do zachowku takiego uregulowania brak. Zaznacza się także, że zachowek to w istocie wierzytelność, która powinna być w zasadzie objęta wspólnością.
Na czym polega surogacja w kontekście majątku?
W praktyce każde z małżonków w jakimś zakresie obraca przedmiotami należącymi zarówno do majątku wspólnego, jak i majątków osobistych. Udzielając porady prawnej lub np. omawiając z klientem treść opinii dotyczącej spraw majątkowych jego małżeństwa, wyjaśniam, że przedmioty majątkowe, które zostały nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, wchodzą w zasadzie do tegoż majątku (art. 33 pkt 10 k.r.o.). Chodzi tu o różnorodne umowy, np. sprzedaży wierzytelności, nieruchomości czy też papierów wartościowych.
Mamy tu do czynienia z tzw. surogacją (wejście nowego składnika w miejsce składnika usuniętego z masy majątkowej). Surogacja służy zachowaniu całościowej wartości majątku. Obejmuje ona także przekształcenie prawa w inne prawo (zob. np. uchw. SN z 22 kwietnia 2015 r., III CZP 13/15 oraz postanowienie SN z 27 kwietnia 2017 r., IV CSK 346/16). Surogacji podlega także np. spłata tytułem udziału w spadku (zob. art. 1035 k.c.).
Nic nie stoi na przeszkodzie dokonywania rozmaicie skonfigurowanych przesunięć majątkowych między majątkiem wspólnym męża i żony a ich majątkiem osobistym lub między majątkami osobistymi. Dotyczy to także darowania czy sprzedaży spadku albo udziału spadkowego.
W każdym wypadku całościowe przedstawienie stanu prawnego i jego przełożenia na okoliczności dotyczące życia klienta sprzyja zwiększeniu jego świadomości prawnej. Wiedza taka pozwala na podejmowanie świadomych decyzji, np. co do wszczęcia procesu bądź powierzenia mi prowadzenia toczącej się już sprawy, wniesienia apelacji czy skargi kasacyjnej.
