Odrzucenie spadku przez małoletniego ma szczególne znaczenie, gdy mamy do czynienia ze spadkami zadłużonymi na znaczne sumy. Do podjęcia trafnej decyzji konieczna jest jednak dokładna, oparta na indywidualnym podejściu, analiza. Może np. okazać się, że wierzytelności są przedawnione albo część długów nie istnieje ze względu na nieważność umów albo potrącenie przysługujące czy to z mocy k.c., czy to z mocy umów zawartych przez zmarłego.
Spis treści:
Co mówią przepisy?
Czas na przemyślenie decyzji
Ważne deklaracje rodziców
Specyfika prawa spadkowego
Nie można zrzec się schedy „z góry”
Oświadczenie rodzica o rezygnacji z objęcia spadku przez dziecko a zezwolenie sądowe
Dlaczego postanowienie sądu jest tak istotne?
Nowy przepis w k.r.o. a decyzja rodziców o spadku przypadającym dziecku
Ułatwienia proceduralne
Wyjątki od reguły
Dobro dziecka a dobro rodziców
Wniosek do sądu o zgodę na odrzucenie spadku przez małoletniego de lege lata
Doświadczenie pokazuje, że w sprawach dotyczących wniosku do sądu rodzinnego o zezwolenie na odrzucenie spadku przez małoletniego, np. u notariusza, a zwłaszcza w zakresie jego merytorycznego uzasadnienia, znaczenie mają zarówno unormowania proceduralne, jak i prawo materialne. Nabycie spadku następuje już w momencie jego otwarcia. Właśnie wtedy spadkobierca, także małoletni, nabywa całość praw i obowiązków po spadkodawcy (oprócz tych, które nie podlegają dziedziczeniu).
Warto w tym miejscu zasygnalizować kwestię odrzucenia spadku położonego w Polsce przez małoletniego mieszkającego za granicą. Przemawia za tym choćby zjawisko tzw. rodzin wielonarodowych, np. dzielących życie między dwoma krajami europejskimi. Przez wiele lat dla sądów krajów UE szczególnie ważnym aktem prawnym było tu rozporządzenie nr 2201/2003, zwane Bruksela II bis bądź Bruksela IIa). Warto pamiętać jednak, że 1 VIII 2022 r. rozporządzenie to zastąpiono nowym rozporządzeniem 2019/1111 z 2019 r. Akt ten, zwany Bruksela II ter, dotyczy m.in. odpowiedzialności rodzicielskiej – jest to pojęcie obejmujące także władzę rodzicielską z naszego k.r.o.
Czas na zastanowienie
Podczas konsultacji z rodzicami albo opiekunami dziecka, w imieniu którego występuję przed sądem, zawsze wyjaśniam, że wspomniane nabycie spadku ma charakter tymczasowy. Jego dalszy los zależy od ujawnienia przez dziedzica woli nabycia spadku „na stałe” lub odrzucenia go. Warto pamiętać, że prawo nie pozwala na zmuszenie – nawet mocą orzeczenia sądu opiekuńczego, tym bardziej organów administracji, np. skarbowej – kogokolwiek do odrzucenia albo przyjęcia schedy (zob. uchw. SN z 15 I 1991 r., III CZP 75/90). Spadkobierca nie jest także zobowiązany (np. w związku z podatkiem spadkowym) do składania jakiegokolwiek oświadczenia. Może zachować się biernie (w przypadku małoletniego – taką postawę mogą zająć rodzice), jednak w takiej sytuacji będziemy mieli do czynienia z przewidzianym w art. 1015 § 2 k.c. przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Innymi słowy: brak złożenia oświadczenia w przepisanym w k.c. terminie nie oznacza odrzucenia spadku, wręcz przeciwnie.
Mimo to, trzeba pamiętać o dwóch ważnych zasadach: ignorantia iuris nocet – nieznajomość prawa szkodzi oraz vigilantibus iura scripta sunt – prawo jest tworzone z myślą o ludziach dbających o swe interesy. W takiej perspektywie fachowa obsługa prawna, zarówno pozasądowa, jak i reprezentacja przed sądami, okazuje się cennym atutem. Dzięki niej sytuacja materialna rodziny nie pogorszy się, często może nawet ulec poprawie (np. przy odpowiednim podejściu do długów spadkowych, m.in. poprzez ugody z wierzycielami zmarłego).
Warto wyjaśnić, iż decyzji w sprawie odrzucenia spadku dziedzic (lub jego ojciec i matka w omawianej przez nas sytuacji) nie musi konsultować z pozostałymi spadkobiercami bądź osobami, które – w razie odrzucenia schedy – będę powołane do dziedziczenia zamiast niego (np. ze względu na transmisję, zob. art. 1017 k.c.). Wskazywanie na zdanie krewnych czy ich „zgodę” na decyzję rodziców dziecka nie jest też dobrym argumentem, który miałby przemawiać za udzieleniem zezwolenia przez sąd.
Prawo nie pozwala na zawarcie umowy, która wyłączyłaby uprawnienie spadkobiercy, nawet małoletniego dziecka, do przyjęcia bądź odrzucenia spadku. Tym bardziej, nie można umówić się, że potencjalny, przyszły dziedzic po danej sobie złoży oświadczenie tej czy innej treści dotyczące przypadającego mu spadku (por. art. 1047 k.c. zgodnie, z którym w zasadzie umowa o spadek po kimś, kto jeszcze żyje jest nieważna). Interesujące nas uprawnienie nie może być zbyte (np. w ramach umowy sprzedaży czy darowizny spadku jako takiego). Nie podlega także zajęciu w postępowaniu egzekucyjnym.
Szczególnie ważne oświadczenie rodziców
Po zbadaniu, co wchodzi w skład spadku, okazać się może, że najlepszym rozwiązaniem nie jest przyjęcie go, nawet z dobrodziejstwem inwentarza, lecz odrzucenie (art. 1012 k.c.). Dokładne sprawdzenie, jakie pasywa i aktywa składają się na schedę, pozwala mi na wskazanie, np. w opinii prawnej, które rozwiązanie jest in concreto najlepsze. W dotyczącym zezwolenia postępowaniu, ciężar dowiedzenia, że przyjęcie spadku godzi w interes dziecka, spoczywa na rodzicach (art. 6 k.c.). Jako pełnomocnik występuję przed sądami i sporządzam pisma procesowe, w których powołuję odpowiednie dowody świadczące o potrzebie odrzucenia schedy (np. umowy pożyczek lub kredytów, wezwania do zapłaty pochodzące od wierzycieli zmarłego, inne dokumenty).
Specyficzne rozwiązania prawa spadkowego
Należy zwrócić uwagę, że odrzucenie spadku przez dziecko sprawia, że jest ono traktowane tak, jakby nie dożyło otwarcia spadku (art. 1020 k.c.), a zatem nigdy go nie nabyło. Prawa i obowiązki spadkowe traci ono ex tunc, od momentu otwarcia spadku. Jest to fikcja prawna, na której konsekwencje zawsze zwracam uwagę klientów. Dzięki temu mają oni pełną świadomość skutków decyzji podjętej w imieniu małoletniego syna albo córki. Dotyczy to, np. powołania do spadku dalszych krewnych albo osób wskazanych w testamencie. Oprócz spraw spadkowych, w swojej pracy zajmuję się również sprawami z zakresu prawa rodzinnego, prawa pracy, prawa cywilnego czy prawa karnego. Jestem w stanie rzetelnie pomóc nie tylko osobom fizycznym, ale także przedsiębiorcom i spółkom.
Nieskuteczne zabezpieczenia „za zapas”
Interesujące nas oświadczenie nie może – nawet jeśli spodziewany spadek składa się wyłącznie z długów – zostać skutecznie złożone ex ante, jeszcze za życia potencjalnego spadkodawcy. Odrzucenie spadku wywiera prawne skutki jedynie względem spadku już otwartego. Tytuł powołania (ustawa lub testament) nie ma tu znaczenia. Skutku nie wywrze także oświadczenie o odrzuceniu spadku, które rodzice złożyliby w imieniu swego dziecka, nieuzyskującego żadnej korzyści z tego spadku, w tym niebędącego spadkobiercą. Dzieje się tak, nawet gdyby małoletni był powołany do dziedziczenia po danej osobie w dalszej kolejności bądź też otrzymał zapis zwykły (zob. wyr. SN z 13 XI 1990 r., III CRN 365/90).
Oświadczenie rodzica o odrzuceniu spadku przez małoletniego a zezwolenie sądu
Prowadząc sprawy dotyczące wniosków do sądu o odrzucenie spadku przez małoletniego, zawsze informuję klientów o tym, jakie terminy przewiduje prawo oraz z jakimi kosztami trzeba się liczyć. Przede wszystkim jednak wyjaśniam w zrozumiały sposób, że czym innym jest zdolność do dziedziczenia (ma ją np. niemowlę, a warunkowo nawet dziecko nienarodzone, czyli nasciturus, zob. art. 927 § 2 k.c.), czym innym zaś możliwość samodzielnego złożenia oświadczeń z art. 1012 k.c. Do tego niezbędna jest pełna zdolność do czynności prawnych. Z tego względu małoletni, podobnie jak ubezwłasnowolnieni, składają oświadczenia dotyczące spadku przez swego przedstawiciela ustawowego. Takimi przedstawicielami dziecka są rodzice, o ile pozostaje ono pod ich władzą rodzicielską (art. 98 § 1 k.r.o.).
Co sprawia, że decyzja sądu jest tak ważna?
Złożenie oświadczenia dotyczącego spadku jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka (uchw. SN z 22 V 2018 r., III CZP 102/17). Czynności tego rodzaju wymagają w zasadzie zezwolenia sądu opiekuńczego albo sądu spadku (art. 101 § 3 k.r.o. oraz 640(1) k.p.c.). Zbliżone są rozwiązania dotyczące opieki i kurateli (art. 156 i 178 § 2 k.r.o.). Oświadczenie z art. 1012 k.c. należy złożyć albo przed notariuszem (także przy sporządzaniu aktu poświadczenia dziedziczenia), albo przed sądem (art. 1018 § 3 k.c.). Bieg terminu do jego złożenia jest jednak zawieszony, dopóki trwa postępowanie w sprawie zezwolenia (art. 1015 § 1² k.c.). Podkreślmy, że oświadczenie rodzica złożone bez zezwolenia jest nieważne (uchw. SN z 24 VI 1961 r., 1 CO 16/61). Wyjątkiem jest sytuacja z art. 101 § 4 k.r.o. Poświęćmy jej nieco uwagi.
Nowelizacja k.r.o. z 2023 roku a odrzucenie spadku przez małoletniego
W niektórych sytuacjach odrzucenie spadku przez rodziców w imieniu małoletniego dziecka nie wymaga de lege lata uzyskania interesującego nas zezwolenia sądu opiekuńczego bądź sądu spadku. Prawo – próbując wyjść naprzeciw potrzebom praktyki – przewiduje zatem ułatwienia, choć nie bez ograniczeń.
Uproszczenie procedury
Zezwolenie sadu jest zbędne, gdy dziecko powołane jest do przynajmniej części spadku, a powołanie to powstało w efekcie wcześniejszego odrzucenia spadku przez ojca lub matkę. Oprócz tego konieczne jest, by rodzicowi, który odrzuca „swój” spadek, przysługiwała władza rodzicielska, zaś drugi rodzic zgodził się na odrzucenie (o ile władza nad dzieckiem mu przysługuje) bądź aby rodzice odrzucili spadek w imieniu swego dziecka wspólnie. Ostatnią przesłanką niezbędną do odrzucenia bez zezwolenia sądu opiekuńczego albo sądu spadku jest to, by spadek odrzucili także pozostali zstępni rodziców dziecka (art. 101 § 4 k.r.o. po mającej przyspieszyć postępowanie nowelizacji z r. 2023).
Unikanie konfliktu interesów
Łatwo zauważyć, że art. 101 § 4 k.r.o. jest skonstruowany tak, by zezwolenie sądu było zbędne jedynie w sytuacjach, gdy wykluczone będzie wystąpienie rozbieżności między najlepiej pojętym interesem dziecka (pamiętajmy, że dobro dziecka jest jedną z fundamentalnych zasad k.r.o.) a interesem majątkowym jego ojca lub matki. Nie bez powodu art. 101 § 4 dotyczy spadku już odrzuconego przez rodzica (zatem spadku o niskiej lub żadnej wartości ekonomicznej, składającego się w przeważającej mierze z długów, nieraz od dawna wymagalnych). Co ciekawe, w doktrynie i w orzecznictwie wskazywano i to sporo przed nowelizacją art. 101, że zezwolenie sądu jest zbędne, gdy chodzi o złożenie przez przedstawiciela ustawowego oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza (zob. np. post. SN z 25 II 2015 r., IV CSK 304/14 oraz uzasadnienie uchw. SN z 22 V 2018 r., III CZP 102/17).
W innych sytuacjach, np. gdyby odrzucenie spadku przez dziecko małoletnie (czyli de facto przez jego rodziców) prowadziło do dojścia doń jego ojca czy matki, otwierałoby się pole do nadużyć. Okazuje się zatem, że wymóg zezwolenia sądu opiekuńczego nie jest – wbrew pojawiającym się tu i ówdzie opiniom – uciążliwą formalnością. Praktyka wielu pokoleń prawników pokazuje, że niestety rodzice – niezależnie od intencji – czasem nie wiedzą, co dla ich dziecka najlepsze.
Zasady i wyjątki
W takiej perspektywie trzeba – jak sądzę – spoglądać na stwierdzenie SN zawarte w post. z 25 VI 1996 r., II CRN 214/95, iż w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, w którym małoletni reprezentowany jest przez ojca lub matkę, który też dziedziczy, z reguły nie będzie zachodzić między nimi konflikt interesów. Konflikt taki wykluczałby reprezentację dziecka przez tego rodzica (por. art. 98 § 2 i 3 k.r.o.).
Dodajmy dla porządku, iż ogólną zasadą przyjętą w naszym k.c. jest, iż na złożenie omawianego tu oświadczenia co do spadku przez przedstawicieli ustawowych (rodziców, opiekunów) osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych wymagane jest zezwolenie udzielane przez właściwy sąd. Często, nawet w literaturze prawniczej, jest ono zwane „zgodą” sądu. Zgodnie z zasadą exceptiones non sunt extendendae (wyjątków nie należy rozszerzać), przepisy takie jak art. 101 § 4 k.r.o. winny być zatem interpretowane wąsko.
Dobro dziecka a zamiary rodzica
Uważne słuchanie głosu klienta i rozważenie wszystkich faktów sprawy pozwala mi, m.in. na stwierdzenie, czy między którymś z rodziców a dzieckiem nie występuje wspomniany wyżej konflikt interesów. Chodzi np. o podważanie przez ojca albo matkę ważności testamentu powołującego dziecko do spadku albo dążenie do zmniejszenia jego udziału w nim. W takich sytuacjach zapewniam pełną pomoc prawną, w tym wystąpienie do sądu o ustanowienie kuratora (zob. art. 99 k.r.o.). Dotyczy to także spraw osób ubezwłasnowolnionych całkowicie reprezentowanych przez opiekuna (por. post. SN z 9 X 2014 r., I CSK 572/13).
