Pytanie „kiedy przedawnia się zachowek?” budzi w pełni zrozumiałe z prawnego i finansowego punktu widzenia zainteresowanie. Dotyczy to tak samo dziedziców ustawowych, którzy zostali pominięci w testamencie, jak i osób powołanych do spadku w akcie ostatniej woli lub np. zapisobierców windykacyjnych. Dla jednych i drugich bieg czasu prowadzący do przedawnienia roszczeń ma niebagatelne znaczenie.
Spis treści:
W świetle Kodeksu Cywilnego
Co mówi ustawa?
Dwie chwile i dwa zdarzenia
Co mówi judykatura i jurysprudencja?
Dwie drogi wykładni
Ważenie racji
Kiedy przedawnia się prawo do zachowku w świetle Kodeksu cywilnego?
Praktyka dowodzi, iż klienci zwracający się do mojej kancelarii z pytaniem o to, kiedy przedawnia się prawo do zachowku, oraz z innymi kwestiami z zakresu prawa cywilnego, często mają już pewne wiadomości o przepisach. Przed wizytą u adwokata przeszukują Internet lub wertują ustawy. Już podczas pierwszej konsultacji staram się wykorzystać tę wiedzę jako punkt wyjścia sprzyjający budowaniu zaufania i poczucia podmiotowości po stronie klienta. Dzięki temu rozwija się konstruktywny dialog, pozwalający na dokładną analizę stanu faktycznego i prawnego. Chodzi tu m.in. o pozostawione przez spadkodawcę testamenty, chwilę otwarcia spadku, krąg dziedziców i osób uprawnionych do zachowku, kwestię wydziedziczenia itp. Pełna wiedza o położeniu klienta pozwala mi na dobranie strategii procesowej lub poszukiwanie rozwiązań pozasądowych, np. ugody lub mediacji.
Co mówi ustawa?
Punktem wyjścia jest art. 1007 k.c. Stanowi on lex specialis względem ogólnych przepisów Kodeksu o przedawnieniu roszczeń majątkowych (art. 117–125 k.c.). W kwestiach w nim nieunormowanych należy stosować właśnie te artykuły.
Interesujący nas artykuł k.c. reguluje terminy, w których przedawniają się roszczenia o zachowek w przypadku, gdy są one kierowane do spadkobiercy. Dodajmy, że art. 1007 § 1 dotyczy także roszczeń spadkobierców zobowiązanych do wypłacenia zachowku o zmniejszenie poleceń i zapisów zwykłych. § 2 art. 1007 k.c. dotyczy zaś sytuacji, gdy roszczenie to kierowane jest nie do dziedzica, lecz do zapisobiercy windykacyjnego lub osoby obdarowanej przez spadkodawcę.
Zwróć uwagę, że co prawda i w jednym, i w drugim wypadku ustawodawca przewiduje pięcioletni termin przedawnienia, jednakże inaczej uregulowano początek biegu tego terminu.
Dwa momenty
Roszczenie uprawnionego do zachowku kierowane do spadkobiercy przedawnia się, gdy minie pięć lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko zapisobiercy windykacyjnemu lub obdarowanemu ulegnie przedawnieniu, gdy minie pięć lat nie od ogłoszenia testamentu, lecz od dnia otwarcia spadku (zatem wcześniej). Jak wskazuje np. SSN prof. Elżbieta Skowrońska-Bocian, termin pięciu lat liczony właśnie od momentu otwarcia spadku dotyczy także przypadków, gdy uprawnionym do uzupełnienia swego zachowku będzie jeden z dziedziców ustawowych.
Kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek w świetle wypowiedzi sądów i doktryny?
Moje doświadczenie jako prawnika zajmującego się pomocą sądową i pozasądową, m.in. w sprawach cywilnych i gospodarczych, pokazuje, że udzielenie odpowiedzi na pytanie o to, kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek, wymaga nie tylko lektury przepisów i dokładnego zbadania faktów sprawy. Konieczne jest także zwrócenie uwagi na spory i kontrowersje znajdujące wyraz w piśmiennictwie i judykaturze.
Rozbieżne tezy
Wśród cywilistów dają się dostrzec dwa stanowiska.
Clara non sunt interpretanda?
Zgodnie z pierwszym, art. 1007 jest jednoznaczny, a zatem bieg terminu przedawnienia ma swój początek w chwili ogłoszenia testamentu albo otwarcia spadku. Nie mają znaczenia okoliczności subiektywne, np. brak ustaleń dotyczących osoby zobowiązanej do uiszczenia zachowku albo przysługującego zstępnemu czy małżonkowi zmarłego prawa do zachowku. Takie okoliczności subiektywne mogą co najwyżej prowadzić do wniosku, że ewentualny zarzut przedawnienia, którym broni się zobowiązany do zapłaty, jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (a zatem zachowek byłby zasądzony).
Elastyczność prawa
Drugie stanowisko jest bardziej liberalne. Przyjmuje ono, że art. 1007 k.c. nie stoi na przeszkodzie obliczaniu terminu przedawnienia interesującego nas roszczenia, poczynając od innego zdarzenia niż otwarcie spadku bądź ogłoszenie testamentu. Decydujące znaczenie mają okoliczności konkretnej sprawy.
Stanowisko liberalne dominuje w judykaturze. Sąd Najwyższy wskazał już wiele lat temu, że termin przedawnienia z art. 1007 § 1 nie biegnie, póki uprawniony do otrzymania zachowku uznawany jest mocą prawomocnego postanowienia sądu za dziedzica testamentowego (uchwała z 22.02.1972 r., III CZP 102/71). SN podkreślił również, że termin zaczyna biec w chwili ogłoszenia testamentu tylko wtedy, gdy uprawniony wiedział, że ma roszczenie o zachowek (uzasadnienie wyroku SN z 17.09.2010 r., II CSK 178/10).
Ważenie racji
Za pierwszym stanowiskiem przemawia jednoznaczna treść przepisu. Za drugim – względy słuszności, gdyż trudno aprobować sytuację, gdy termin przedawnienia biegnie, choć nie wiadomo, kto jest uprawniony lub zobowiązany do zapłaty zachowku. Dlatego zawsze skupiam się na poszukiwaniu rozwiązań optymalnych dla interesów mych klientów, wykorzystując oparte na wiedzy i doświadczeniu prawniczym argumenty. Odwołuję się do nich, przygotowując np. apelację czy opinie prawne. W mojej pracy zajmuję się jednak nie tylko sprawami spadkowymi, ale także rodzinnymi, karnymi czy sprawami z zakresu prawa pracy.
