Klienci kancelarii adwokackich i radcowskich zwracają się z pytaniem o to, kto dziedziczy spadek po bezdzietnym bracie, nie tylko w sytuacji, gdy chodzi o spadek po osobie przedwcześnie zmarłej. Zdarza się, że brat, który nie miał dzieci, żył przez wiele lat samotnie, np. po rozwodzie. Nierzadko, mimo zawarcia małżeństwa lub pozostawania w związku nieformalnym, zmarły nie doczekał się potomstwa.
Spis treści:
Komu przypada scheda po zmarłym bezpotomnie rodzeństwie?
Ustawowa kolejność dziedziczenia
Kto dziedziczy, gdy brak krewnych?
Gdy zmarły pozostawił testament
Znaczenie aktu ostatniej woli
Szczególne uprawnienia
Kto dziedziczy spadek po bezdzietnym bracie, gdy brak testamentu?
W praktyce o tym, kto dziedziczy spadek po bezdzietnym bracie, który zmarł, nie pozostawiwszy ważnego testamentu, decydują unormowania zawarte w art. 931 i n. Kodeksu cywilnego. To samo dotyczy, rzecz jasna, dziedziczenia po siostrze.
Doświadczenie pokazuje, że zrozumiałe, rzeczowe i odnoszące się do realiów konkretnej sprawy wyjaśnienie, kto i na jakiej podstawie dziedziczy, ma szczególne znaczenie. Gdy klient zdaje sobie sprawę z mechanizmów prawnych określających jego uprawnienia i obowiązki, działa i decyduje świadomie. Zwiększa się także zaufanie do adwokata, będące przecież podstawą skutecznej pomocy prawnej. Pamiętam o tym zarówno podczas pierwszej konsultacji, jak i np. występując jako pełnomocnik w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku bądź jego dział.
Ustawowa kolejność dziedziczenia
Gdy zmarły nie miał zstępnych (dzieci itd.), do spadku z ustawy powołani będą jego żona (wdowa) i rodzice (art. 932 § 1 k.c.). Udział spadkowy ojca i matki (o ile dziedziczą w zbiegu z wdową) wynosi po ¼ całości schedy. Pamiętajmy, że jeśli nie ustalono ojcostwa rodzica zmarłego, udział spadkowy jego matki wzrośnie do ½ spadku. Reszta przypadnie żonie (art. 932 § 2 k.c.).
Jeśli zmarły bezdzietnie brat nie pozostawił żony, całość schedy przypadnie jego rodzicom. Będą dziedziczyć w równych częściach (art. 932 § 3 k.c.).
De lege lata rodzeństwo zmarłego będzie dziedziczyć dopiero, gdy ojciec bądź matka brata nie dożyli otwarcia spadku. Wówczas rodzeństwu przypadnie udział, który byłby należny temu rodzicowi. Należy podzielić go po równo, np. między dwie siostry po ½ (art. 932 § 4 k.c.). Pozycja rodzeństwa przyrodniego i rodzonego jest jednakowa (brak uprzywilejowania braci i sióstr rodzonych, zob. uchwałę SN z 14 października 2011 r., III CZP 49/11).
Jeśli któreś z braci albo sióstr zmarłego nie dożyło momentu otwarcia spadku, ale pozostawiło zstępnych, udział w schedzie, który by jemu/jej przypadł, należy się zstępnym (dzieciom, wnukom itd., zob. art. 932 § 5 k.c.). Warto dodać, że gdy matka bądź ojciec zmarłego nie dożyli momentu otwarcia spadku, a przy tym brak rodzeństwa lub ich zstępnych, udział w spadku rodzica, który dziedziczy w zbiegu z wdową po zmarłym, wyniesie ½ spadku (art. 932 § 6 k.c.).
Jeśli w chwili otwarcia spadku brak rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa zmarłego, całość spadku odziedziczy małżonka brata (art. 933 § 2 k.c.). Dodatkowym przywilejem wdowy jest gwarancja, że jej udział spadkowy po mężu w razie dziedziczenia w zbiegu z jego rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa wyniesie ½ całości spadku (art. 933 § 1 k.c.).
Kto dziedziczy w przypadku braku krewnych?
Gdy brak bliższych krewnych i małżonka, spadek odziedziczą w równych częściach dziadkowie zmarłego (art. 934 § 1 k.c.). Jeśli zabraknie zarówno wspomnianych krewnych, jak i wdowy po bezdzietnym bracie, dziedziczyć może jego pasierb. Ustawa wymaga jednak, by ani matka, ani ojciec takiego pasierba nie dożyli momentu otwarcia spadku (art. 934¹ k.c.).
Jeśli brak zarówno małżonka, jak i krewnych mogących dziedziczyć z ustawy, interesujący nas spadek przypadnie gminie, w której zmarły miał ostatnie miejsce zamieszkania. Gdy spadkodawca miał ostatnie miejsce zamieszkania za granicą bądź takiego miejsca w Polsce nie da się ustalić, scheda przypadnie Skarbowi Państwa (art. 935 k.c.).
Zawsze zwracam uwagę klientów, że regulacji k.c. dotyczących powołania do dziedziczenia z ustawy nie można stosować, gdy zmarły pozostawał z żoną w separacji (art. 935¹ k.c.; chodzi o separację de iure, orzeczoną przez sąd). Wyjaśniam również, że dziedziczenie ustawowe nie obejmuje innych krewnych niż wskazani expressis verbis w poszczególnych przepisach. Nie dotyczy także powinowatych, nawet jeśli pozostawali w zażyłych stosunkach ze zmarłym.
Kto dziedziczy spadek po bezdzietnym bracie, który pozostawił testament?
Odpowiedź na pytanie o to, kto dziedziczy spadek po bezdzietnym bracie, wymaga sprawdzenia, czy zmarły pozostawił po sobie testament. Gdy okaże się, że testament został sporządzony, należy sprawdzić, czy jest on ważny, skuteczny oraz co wynika z jego treści (np. czy testament nie zawiera jedynie zapisów lub poleceń, bez powołania spadkobiercy).
Co może znaleźć się w akcie ostatniej woli?
Autor testamentu (testator) może powołać do spadku albo jego części jedną bądź kilka osób. Nie muszą to być osoby fizyczne (art. 959 k.c.). Może także dokonać tzw. podstawienia. Chodzi tu o powołanie spadkobiercy testamentowego na wypadek, gdyby ktoś inny (np. siostra czy żona), powołany do spadku z ustawy albo z testamentu, nie mógł lub nie chciał być spadkobiercą (art. 963 k.c.). W testamencie mogą także zostać ustanowione zapisy zwykłe i windykacyjne. Testator dysponuje zatem znaczną swobodą.
Pamiętajmy, że testament powinien być interpretowany tak, by zapewnić (na ile to możliwe) jak najpełniejsze urzeczywistnienie woli zmarłego. Jeśli testament można rozumieć na kilka sposobów, trzeba przyjąć taką wykładnię, która pozwoli na utrzymanie rozrządzeń testatora w mocy, a przy tym nadanie im rozsądnej treści (art. 948 k.c.). Tym samym nie ma znaczenia wola innych osób, np. domagających się „korekty” testamentu krewnych, których w nim pominięto.
Niezależnie od treści testamentu (np. zupełnego pominięcia małżonka czy rodziców), w grę mogą wchodzić roszczenia o zachowek. Przysługują one nie tylko dzieciom zmarłego, lecz także małżonkowi i rodzicom zmarłego, o ile dziedziczyliby z ustawy (zob. art. 991 i n. k.c.).
W każdej sytuacji punktem wyjścia w mojej pracy jest dokładne zbadanie sytuacji (np. ustalenie, czy i ile testamentów pozostawił zmarły, gdzie się one znajdują itd.). Łączę z tym dialog z klientem, dzięki któremu rozumiem jego potrzeby, a osoba poszukująca pomocy prawnej wie, co mogę dla niej zrobić jako adwokat (np. jeżeli zachodzą przesłanki stwierdzenia nieważności testamentu).
Specyficzne uprawnienia
Na zakończenie warto dodać, że żona i inne osoby bliskie brata, które mieszkały wraz z nim do dnia, w którym zmarł, są ex lege uprawnione do korzystania z urządzeń domowych i mieszkania w dotychczasowym zakresie (zatem nie w szerszym). Uprawnienie to trwa jednak tylko trzy miesiące od dnia otwarcia spadku (art. 923 § 1 k.c.). Rozrządzenie zmarłego, np. zawarte w testamencie, które wyłączałoby albo ograniczało takie uprawnienie bliskich, jest nieważne (art. 923 § 2 k.c.).
Udzielając porad prawnych lub np. przygotowując opinię dotyczącą położenia spadkobierców, staram się wyjaśnić w przystępny sposób, że uprawnienie z art. 923 k.c. nie oznacza, że osoby w nim wskazane (np. konkubina) dziedziczą po zmarłym albo że określone przedmioty stają się ich własnością. Czym innym jest przysługujący małżonkowi spadkodawcy zapis naddziałowy (prelegat), o którym mowa w art. 939 k.c.
